De democratie luidt de noodklok
Deze week komt het Amerikaanse instituut Freedom House met een rapport naar buiten dat de noodklok luidt voor de democratie. Door de Coronacrisis neemt de democratie wereldwijd in ruim 80 landen af. Maar dit is niet nieuw. De democratische achteruitgang komt bovenop het feit dat reeds 14 achtereenvolgende jaren de democratische normen en waarden wereldwijd afbreken.
Persvrijheid is sinds jaar en dag een belangrijke pilaar van elke democratie. Vrije en onafhankelijke pers roept immers machthebbers tot de verantwoording en zorgt dat samenlevingen transparant(er) zijn. Maar al stond de persvrijheid ook voor februari 2020 sterk onder druk, door de Coronacrisis is de onafhankelijke journalistiek in een crisis beland. Zogenaamde ‘Coronanoodwetten’, waarover ook in Den Haag gisteravond laat een akkoord werd bereikt, maken dit vaak mogelijk. De grote zorg rondom noodwetten is dat ze bedoeld zijn als tijdelijke maatregel, maar in de praktijk vaak permanent blijken te zijn.
Zo wendden (repressieve) regeringen bijvoorbeeld de pandemie aan om “fake news” wetgeving in het leven te roepen die het verspreiden van onjuist nieuws strafbaar maakt. Onder deze wetten zijn vele journalisten die feiten en kritische noten over het virus brachten, gearresteerd of juridisch vervolgd. Want wie bepaalt wat “fake news” is? Diezelfde regering, die misschien belang heeft bij een verbloeming van de ernst van het virus of zelfs bij het snoeren van de mond van critici, waaronder nota bene medici. Sommige landen, zoals in Polen en Bulgarije, zien kans om onafhankelijke rechtssystemen aan een leiband te leggen en minderheden harder te treffen. In EU-lidstaat Bulgarije staan de Romawijken onder een zwaarder lockdown-regime dan andere wijken; in Servië, aspirant EU-lid, werden migranten aangewezen als de dragers van het Coronavirus. En in Turkije werd de LGBTI-gemeenschap verantwoordelijk gehouden voor de verspreiding van het virus.
In een gezonde democratie kunnen de onafhankelijke media burgers voorzien van kritische en betrouwbare informatie, en machthebbers tot verantwoording te roepen. Maar de onafhankelijke journalistiek is verzwakt. Steeds repressievere optredens van overheden om journalisten en critici de mond te snoeren, toenemende (fysieke) aanvallen op journalisten, groeiende hoeveelheden desinformatie die worden verspreid en enorme financiële uitdagingen, hadden de onafhankelijke journalistiek wereldwijd al voor de Coronacrisis uitgehold. En helaas behoorden onafhankelijke media en journalisten tot de frontlinie van slachtoffers van repressieve noodwetten. De welbekende kanarie in de kolenmijn is al ontzettend verzwakt.
Het rapport van Freedom House staat niet op zichzelf. Ook Civicus kwam uit met de ‘Civic Space Monitor’. De conclusies zijn ernstig: wereldwijd leeft slechts 3% van de mensen in een land met burgerlijke vrijheden, een verslechtering ten opzichte van de 4% van vorig jaar! En ja, wij Nederlanders behoren tot die 3%.
De rapporten bevestigen een alarmerende trend. Democratische normen en waarden zijn begonnen aan hun ondergang. Staan we dan aan de vooravond van een nieuwe wereldorde? Maar belangrijker: kunnen we het tij nog keren? Of zitten we net als de klimaatcrisis op een point of no return? Democratische teruggang is een vicieuze cirkel: hoe meer tegenspraak de kop in wordt gedrukt, des te moeilijker het wordt om een kritisch geluid op maatschappelijke ontwikkelingen te laten horen, en hier als maatschappelijk middenveld invloed op uit te oefenen.
Is het dan alleen maar kommer en kwel? Gelukkig niet. Er zijn ook nog vonkjes van hoop te bespeuren. De wereldwijde protestgolf die in 2019 is ingezet heeft zich ondanks de Coronacrisis gewoon doorgezet: in wel 90 landen werd er flink gedemonstreerd tegen diverse (nood)maatregelen. De noodzaak van goede journalistiek is groter dan ooit omdat de honger naar onafhankelijke informatie enorm is, met name rondom het virus. Ook is de solidariteit onder journalisten toegenomen. De rechterlijke machten tikken wetgevers en zelfs presidenten op de vingers als ze te ver zijn gegaan in het uitbreiden van hun macht. En artsen en doktoren blijven de waarheid verkondigen, ondanks zware druk om diezelfde waarheid veel rooskleuriger te brengen. Wat fijn dat er ook mensen zijn die onze burgerrechten verdedigen. Helden zijn het.
Maar de algemene conclusie is toch dat onze burgerlijke rechten broos zijn. De afbreuk aan de democratie staat in cynisch contrast met de 75 jaar vrede die wij dit jaar in Nederland vieren. En daarom roep ik Nederland en haar burgers op om onze open democratie te blijven gedenken, want het is een met moeite en dankzij vele levens verworven goed, dus laten we dat democratische goed dan ook koesteren en internationaal uitdragen. Wereldwijd moeten noodwetten een tijdelijk karakter hebben, media en en persvrijheid moeten hoog in het vaandel blijven staan, “fake news” wetten moeten teruggedraaid worden en het verbod op demonstraties ook. Ik roep derhalve de Nederlandse regering op om te blijven staan en strijden voor een zegeviering van de democratie in Europa en daarbuiten. Nu kan het nog.
Ruth Kronenburg
Free Press Unlimited
