Journalisten als kokende kikkers
Stop een kikker in een pan met heet water en hij springt eruit. Maar zet je een pan met koud water en de kikker op het vuur, dan blijft de kikker zitten en door de langzame verandering van temperatuur heeft de kikker niet door dat hij gekookt wordt en dus sterft. Zo is het inmiddels gesteld met de onafhankelijke journalistiek in de wereld. Journalisten zitten in een pan met water die inmiddels de 80 graden heeft bereikt.
Al jaren neemt de veiligheid van journalisten af, ook in Nederland. Journalisten zijn het doelwit van bedreigingen, lastercampagnes, intimidaties, arrestaties, en zelfs fysiek geweld. De wereldwijde trend is dat hier geen consequenties aan verbonden worden en de aanvallers van journalisten vrijuit gaan.
Toch lijkt in Nederland sprake te zijn van een voorzichtige kering van het tij. Sinds halverwege oktober 2020, nadat bekend werd dat de NOS na herhaaldelijke bedreigingen, bespugingen en zelfs aanvallen besloot de logo’s van haar satellietwagens te verwijderen, was er binnen Nederland veel ophef over de veiligheid van de pers. Dit nationale debat reikte ver, tot diep aan het Binnenhof. Verschillende partijen werkte samen om verschillende documenten aan schriftelijke vragen in te dienen over de bedreigingen en onveiligheid van journalisten. En ook de rechterlijke macht werkte de afgelopen maand mee: vorige week werden 24 van de 25 verdachten van bedreigingen jegens Clarice Gargard (terecht) veroordeeld.
Sinds 1 april 2019 kent Nederland een verdubbeling van de strafeis in het geval van aanvallen op journalisten. Het zijn aanvallen op onze democratische waarden. Het is hoog tijd dat Nederland, dat zich op het internationale toneel als voorvechter van persvrijheid profileert, haar voortrekkersrol hierin neemt en zich inzet met meer nadruk en urgentie om deze wereldwijde trend te keren.
Moorden, arbitraire detenties en bedreigingen op journalisten
In de ergste gevallen moeten journalisten hun werk bekopen met de dood. Publieke ontzetting over de moorden op Daphne Caruana Galizia, Jan Kuciak en Jamal Khashoggi hebben mogelijk bijgedragen aan een daling in het aantal vermoorde journalisten sinds 2018. Zeker weten doen we dit niet omdat veel moorden überhaupt niet worden geregistreerd of gelinkt aan het beroep van het slachtoffer.
Ondanks een daling in cijfers, lopen in veel gevallen daders nog altijd vrij rond. Zeker bij de toenemende moord op onderzoeksjournalisten. Nog altijd geldt wereldwijd dat slechts 1 op de 10 daders van een vermoorde journalist veroordeeld wordt.
En ook op andere vlakken gaat het bergafwaarts met de veiligheid van journalisten wereldwijd. Het aantal gedetineerde journalisten blijft toenemen, met een totaal van 400 gearresteerde journalisten in 2019. Bijna de helft van deze journalisten wordt naar willekeur vastgehouden door vier landen: China, Egypte en Saoedi-Arabië en Turkije, grote handelspartners van ons land.
De grafieken geven de internationale steun van Free Press Unlimited aan journalisten weer.
Een nieuwe frontlinie op het gebied van journalistieke veiligheid betreft psychologische en fysieke bedreigingen in het online domein. Met name gericht tegen vrouwelijke journalisten. Volgens nieuw onderzoek in Kenia ervaart een schokkend percentage van 75% van de vrouwelijke journalisten, online en fysiek bedreigingen. Toch lijkt deze trend niet beperkt tot Kenia. Wereldwijd geeft 90% van de vrouwelijke journalisten aan dat de online aanvallen in de afgelopen 5 jaar zijn toegenomen.
Verdwijnen van de onafhankelijke nieuwsmedia is denkbaar
Daarbij komt nog dat de economische impact van COVID-19 een existentiële bedreiging blijkt voor de journalistiek en zal leiden tot het volledig verdwijnen van onafhankelijke media. Deze inkomensdaling is het meest dramatisch en funest voor lokale en regionale media, evenals voor landen met opkomende economieën. Op basis van Free Press Unlimited’s eigen onderzoek onder haar partners, hebben zij gemiddeld 40 tot 60% van hun media-inkomsten verloren en een gelijk percentage van de journalisten is hun baan al kwijt.
In eigen land is de advertentie markt dit jaar als gevolg van de corona epidemie ruim 20% van haar inkomsten verloren volgens cijfers aan ons verstrekt door NDP Nieuwsmedia. Dat heeft nu al consequenties voor de werkgelegenheid van journalisten in ons land en de financiele weerbaarheid van onafhankelijke mediabedrijven. Dat komt bovenop de trend van de afgelopen jaren waarin miljarden advertentie-inkomsten naar de sociale media vloeiden ten koste van de mediamarkt voor kwaliteitsmedia.
Bij gebrek aan betrouwbare informatie komt er meer ruimte voor desinformatie via de sociale mediabedrijven die hun advertentie-inkomsten almaar zien stijgen. Kwaliteit wordt vervangen door gossip, roddel en achterklap. Voor de onafhankelijke media die het overleven, ligt het gevaar van overname door politici op de loer, waarbij rijke oligarchen de bestaande noodlijdende nieuwsmedia voor een habbekrats opkopen en een politieke signatuur geven. Zo heeft Victor Orban het in Hongarije gedaan en vergelijkbare manipulatie op eigendom vindt plaats in Slowakije, Tsjechië en Slovenië, allen lid van de EU.
Oproep
De trendmatige en geleidelijke erosie van de onafhankelijke journalistiek maakt dat een structurele aanpak niet langer op zich kan laten wachten. Als we de huidige trends de vrije loop laten, is er straks überhaupt geen journalist meer om te beschermen. Media bedrijven en uitgevers moeten daarin hun aandeel nemen om investeringen en innovatie gestalte te geven. Maar het economisch voortbestaan van de onafhankelijke journalistiek moet ook een urgente prioriteit zijn van het toekomstige regeringsbeleid. De informatiemarkt heeft dringend behoefte aan een nieuwe ordening om de onafhankelijke journalistiek te beschermen.
Er liggen duidelijke taken voor de Nederlandse overheid. De erosie van de onafhankelijke journalistiek moet hoger op de politieke agenda komen. Zowel wetgevend als uitvoerend moeten de democratische landen en hun instituties verantwoordelijkheid nemen om een einde te maken aan de straffeloosheid die aanvallen op de vrijheid van meningsuiting in stand houden en mogelijk zelfs aanmoedigen. Het is hoog tijd dat Nederland als voorvechter van persvrijheid haar verantwoordelijkheid neemt en het vuur uitdraait dat onder de journalistieke pan laait.
Leon Willems
Free Press Unlimited