Achteruitgang rechtsstaat in Nederland: ook persvrijheid onder druk

Free Press Unlimited heeft samen met Netherlands Helsinki Committee (NHC), Transparency International Nederland (TI-NL), Nederlands Juristen Comité voor de Mensenrechten (NJCM), Lawyers 4 Lawyers en PILP de staat van de rechtsstaat in Nederland geëvalueerd voor het jaarlijkse rechtsstaatrapport van de Europese Commissie. Helaas zien we een algehele achteruitgang in de staat van de rechtsstaat in Nederland.
 

Toename geweld tegen journalisten

Op het gebied van persvrijheid en de mediasector in Nederland signaleert Free Press Unlimited een aantal zorgwekkende ontwikkelingen. Ten eerste zagen we in 2024 een verontrustende toename van geweld tegen journalisten. Wij zijn daarom blij dat PersVeilig permanente subsidie heeft gekregen om de veiligheid van journalisten te monitoren en ondersteuning te bieden. 

"Geweld tegen journalisten gaat gepaard met de normalisering van schadelijke politieke retoriek vanuit zowel parlementsleden en kabinetsleden."

Maar deze subsidie is niet genoeg; wij zien dat het geweld tegen journalisten gepaard gaat met de normalisering van schadelijke politieke retoriek vanuit zowel parlementsleden en kabinetsleden die de onafhankelijkheid van media en journalisten in twijfel trekt. Wij roepen politici daarom op om de negatieve effecten van dit soort retoriek te erkennen, en elkaar verantwoordelijk te houden om het vertrouwen in de media niet te ondermijnen.
 

Juridische intimidatie

Ook juridische intimidatie vormt een bedreiging voor de veiligheid van journalisten. In April 2024 publiceerde Free Press Unlimited een onderzoeksrapport waarin wij signaleerden dat de toenemende juridische druk op media en journalisten leidt tot zelfcensuur en psychologische en financiële lasten voor freelancers en kleinschalige mediabedrijven. De zwaarste, en meest zorgwekkende, vorm van juridische druk zijn zogeheten SLAPPs. Deze rechtszaken worden vaak ingesteld door rijke en machtige actoren tegen journalisten, mensenrechtenverdedigers en maatschappelijke organisaties, met als voornaamste doel hen te intimideren, onder druk te zetten en hen het zwijgen op te leggen.

Wij verwelkomen dat de Nederlandse overheid meteen aan de slag is gegaan met de implementatie van de Europese anti-SLAPP richtlijn, maar het huidige wetsvoorstel biedt onvoldoende bescherming tegen SLAPP zaken. We onderstrepen het belang van het creëren van uitgebreide juridische bescherming tegen SLAPPs, waarover je hier meer kunt lezen.
 

Bezuinigingen en btw-verhoging

Verder wijzen wij op de ernstige gevolgen die kunnen voortvloeien uit de aangekondigde bezuinigingen op het budget van de publieke omroep en het beleidsplan van de huidige regering om de btw op gedrukte en online media te verhogen van 9% naar 21%. Deze laatste is welliswaar voorlopig van tafel, maar als er in de Kamer niet voldoende draagvlak is voor een alternatieve dekking zal de btw-verhoging worden doorgezet. 

"De aangekondigde overname door DPG van RTL heeft negatieve gevolgen voor pluriformiteit, toegang tot informatie, en de positie van (freelance) journalisten."

Deze ontwikkelingen brengen de toegang tot informatie in Nederland en de levensvatbaarheid van de media in gevaar. Bovendien maken wij ons zorgen over de aangekondigde overname door DPG van RTL, wat zou leiden tot verdere mediaconcentratie. De macht van DPG zou hierdoor nog groter worden, wat negatieve gevolgen heeft voor pluriformiteit, toegang tot informatie, en de positie van (freelance) journalisten.
 

Wet Openbare Overheid

Onze bijdrage belicht ook verdere ontwikkelingen omtrent de Wet Openbare Overheid (Woo). We hebben gesignaleerd dat de wettelijke termijn voor het verwerken van Woo-verzoeken vaak wordt overschreden als gevolg van een cultuur waarin ambtenaren aarzelen om politiek gevoelige informatie te delen. De regering heeft onlangs een aantal maatregelen aangekondigd die de snelle afhandeling van Woo-verzoeken moeten verbeteren, zoals het creëren van een Woo-dashboard, Woo-index en een onderzoek naar de administratieve lasten van Woo. Wij juichen deze ontwikkelingen toe, maar benadrukken dat ze geen oplossing bieden voor de vertragingen waarvan is vastgesteld dat ze verband houden met politieke redenen.
 

Overheid: versterk staat van persveiligheid

Nederland blijft wereldwijd een relatief veilige plek voor journalisten en belandde in 2024 op de vierde plek op de World Press Index. Desondanks is het belangrijk om alert te blijven op ontwikkelingen rondom geweld, juridische intimidatie, en schadelijke politieke retoriek gericht op journalisten. Wij roepen de overheid op om de staat van persveiligheid in Nederland te versterken. Lees al onze bevindingen en aanbevelingen in het volledige rapport hieronder.