Verslag doen in Oekraïne: “Het is belangrijk om het verhaal van Oekraïne te blijven vertellen”
Marcel van der Steen is freelance oorlogsverslaggever, en heeft al gewerkt in onder meer Syrië en Irak om de impact van oorlog in beeld te brengen. Afgelopen maart ging hij voor het eerst naar Oekraïne om verslag te doen, waarna hij weer terugkeerde naar Nederland. Nu, anderhalve maand later, is hij weer terug. Voor vertrek kwam hij langs bij Free Press Unlimited om kogelwerende vesten en een helm op te halen.
Met deze zware beschermingsmiddelen op zak voor hemzelf en zijn fixer (lokaal contact die o.a. helpt met het leggen van contacten), vertrok Marcel van der Steen naar Odessa, Oekraïne. We spreken hem twee dagen na aankomst via Zoom. “Je merkt hier minder van de oorlog. De sfeer in Odessa is levendig, ook al zijn er natuurlijk geen toeristen, alleen journalisten en hulpverleners. Er zijn veel mensen op straat, en overal hangt de blauw-gele vlag in het straatbeeld. Mensen pakken voorzichtig een terrasje, en de avondklok is opgeschoven van 21.00 uur naar 23.00 uur. Je merkt in deze stad dat het allemaal erg ontspant, maar tegelijkertijd is de oorlog nog steeds heel dichtbij en is de dreiging er nog steeds.”
De ontspanning in de stad blijkt inderdaad verraderlijk te zijn. Twee dagen later laat van der Steen namelijk weten dat er rond een uur of 11 een Russische raketaanval aan de rand van Odessa plaats vond. Wat het doel was is nog niet duidelijk, maar dat de oorlog nooit echt ver weg is wel.
Verhalen blijven vertellen
Van der Steen heeft al met zijn fixer gesproken over de mogelijkheid om met het Oekraïense leger of vrijwilligers mee te lopen om een reportage te maken. Hij wil terug naar de steeds weer verschuivende frontlinie richting Mykolayiv en hopelijk in de richting van Cherson om te zien hoe het daar nu gaat. Een missie met risico’s.
Gevraagd naar waarom het volgens hem belangrijk is om dit werk te doen, antwoordt hij: “Het is belangrijk om het verhaal van Oekraïne te blijven vertellen, want nu we een maand of drie verder zijn sinds het begin van de oorlog, merk je dat de aandacht toch alweer minder wordt. Daarom vind ik het belangrijk om hier weer te zijn. Ik vertel graag het verhaal, van in dit geval Oekraïne, maar eerder ook in het Midden-Oosten, door in te zoomen op de persoonlijke verhalen. Wat doet het met mensen hier dat er een oorlog aan de gang is, of dat je van je huis verdreven wordt?“
Op deze manier het verhaal vertellen is voor hem een belangrijke drijfveer omdat hij merkt dat je daarmee mensen meer betrokken houdt. “Alleen de feitelijkheden vertellen is niet genoeg om mensen vast te houden. Je moet het overbrengen door een verhaal te vertellen waarvan iemand denkt: dat zou ik kunnen zijn. Ik zou in die situatie kunnen zitten.”
Cruciale rol van fixers, chauffeurs en vertalers
Er gaat veel werk zitten in de voorbereiding van het maken van een reportage in oorlogsgebied. Daarbij spelen fixers, chauffeurs en vertalers een onmisbare rol. Toch blijft hun rol vaak onderbelicht. Zo stond dit ook al ter discussie toen de crisis in Afghanistan uitbrak en er door Free Press Unlimited werd gelobbyd om ook fixers op de evacuatielijst te krijgen.
Van der Steen zegt hierover: “Fixers, chauffeurs en vertalers zijn voor journalisten in gebieden zoals hier in Oekraïne echt van levensbelang, op zoveel manieren. Ik kan zonder hen hier niet werken; ik spreek de taal niet en ik ken het gebied ook niet goed genoeg. Een fixer is nodig voor je contacten ter plaatse, maar bijvoorbeeld ook om te bepalen welk verhaal op dit moment belangrijk is om te vertellen. Dat heb ik gisteravond ook met mijn fixer besproken: Wat is er op dit moment aan de hand? Wat is belangrijk? Welk verhaal moeten wij gaan vertellen hier in Odessa, of Mykolaiv of Cherson of misschien verder naar het Oosten? En wat is er dan mogelijk? Hoe zit het met de veiligheid?”
Veiligheid is prioriteit
Bij het voorbereiden en het maken van reportages is veiligheid prioriteit. “Dit bespreek ik ook met mijn fixer. Is het bijvoorbeeld een verstandig idee om te overnachten in Mykolaiv, ongeveer anderhalf uur hier vandaan. Aan de ene kant wil je dit wellicht omdat het wat toevoegt aan je verhaal om de nacht daar mee te maken, aan de andere kant brengt het veel meer risico met zich mee, want er vallen regelmatig raketten op die stad. Deze afweging, daar is een fixer ook voor. Kortom een fixer is echt van levensbelang en krijgt ook te weinig credit voor zijn of haar werk.”
Met fixers, chauffeurs en vertalers bouwen journalisten vaak een vertrouwensband op. Zo leg je in het geval van een chauffeur soms zelfs letterlijk je leven in hun handen wanneer zij je door oorlogsgebied loodsen. “En ik voel me ook verantwoordelijk voor de mensen met wie ik werk. Daarom is het extra fijn dat ik ook hen dankzij hulp van Free Press Unlimited van beschermend materiaal als een kogelvrij vest en helm kan voorzien. Vooral als freelancer is het extra fijn om deze hulp te krijgen. Ik heb eerder ook voor de NOS gewerkt en dan heb krijg je gewoon altijd standaard twee sets mee, een voor jou en een voor je fixer. Als freelancer is dat niet vanzelfsprekend.”
Steun voor mediawerkers in Oekraïne
Helaas is het nog niet voor elke journalist in Oekraïne mogelijk om zichzelf te beschermen met een kogelwerend vest en helm. Free Press Unlimited werkt er als onderdeel van Media Lifeline Ukraine hard aan om dit te verbeteren.
Van der Steen: “Juist ook de fixers en chauffeurs hebben vaak nog geen beschermend materiaal. Of ze lopen met een groen vest of in camouflage kleuren, wat je beter niet kunt doen als journalist en dus ook niet als fixer omdat je dan nog meer een target wordt. Tegelijkertijd kan het ook zijn dat je juist met PRESS op je borst een target bent. Dat zou niet moeten, maar dat kan wel in de praktijk zo zijn, dat hebben we ook wel gezien hier. Maar in principe moet je als journalist of als fixer niet in camouflage of groene kleding rondlopen. We hebben blauwe vesten, en een zwarte of blauwe helm. Het is heel belangrijk om dat ook voor fixers en chauffeurs hierheen te halen.”
Hij vervolgt: “Het is van levensbelang, juist in een oorlog, om mensen te hebben die laten zien wat er gebeurt. Die het verhaal vertellen zoals het is om mensen in de rest van de wereld betrokken te houden bij wat er aan de hand is in Oekraïne. En de lokale journalisten kunnen dat niet zonder ondersteuning van de rest van de wereld, nu in dit geval met vesten en helmen voor hun eigen bescherming. Journalistiek is in Oekraïne nu echt van levensbelang, zo ontzettend belangrijk. Dus dat ondersteunen is ook heel erg belangrijk.”
