Onderzoek FPU: toenemende juridische druk op Nederlandse media wordt onderschat
De toenemende juridische druk op media en individuele journalisten in Nederland leidt tot zelfcensuur en psychische en financiële druk op freelance journalisten en kleinere media. De juridische druk werd in sommige gevallen hoog opgevoerd: dwangsommen van vele tienduizenden euro’s en dreiging met beslaglegging op het huis van een journalist. Deze impact van juridische druk op Nederlandse media blijft veelal onzichtbaar voor het publiek en wordt onderschat. Dat is de conclusie van uitgebreid onderzoek door persvrijheidsorganisatie Free Press Unlimited (FPU).
Voor het onderzoek “Een onderschat probleem: disproportionele juridische druk op de Nederlandse journalistiek” sprak FPU met meer dan vijftig journalisten, hoofdredacteuren, advocaten en andere partijen. Het onderzoek bouwt voort op een survey van de Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ) en PersVeilig in 2023 waarin bijna de helft van de Nederlandse journalisten en 90 procent van de hoofdredacties aangaven dat zij weleens te maken heeft met dreiging van juridische stappen naar aanleiding van een publicatie.
Het onderzoek richt zicht op gevallen waarin de inzet van juridische middelen tegen journalisten en media een disproportioneel effect heeft op de journalisten en hun onderzoek in kwestie. De impact van juridische druk op journalisten is onder te verdelen in de financiële impact van procedures, de tijdsinvestering die ze kwijt zijn aan het voorbereiden van (reacties op) juridische procedures en de psychische gevolgen - met name in gevallen waarin journalisten publiek worden aangevallen. Deze effecten zijn vaak de indirecte aandrijvers van zelfcensuur. Journalisten zwakken bijvoorbeeld verhalen af, laten geverifieerde informatie toch weg om juridische conflicten te vermijden of zetten onderzoeken niet voort.
Algemeen directeur Ruth Kronenburg van Free Press Unlimited maakt zich al langer zorgen om de persvrijheid in Nederland.
Het onderzoek laat zien dat de impact van juridische druk het sterkst aanwezig is bij freelancers, lokale media en kleine titels. Deze groep is het meest kwetsbaar voor de mogelijke effecten en is hierdoor ook eerder geneigd om over te gaan op zelfcensuur. Journalisten en titels van grote uitgeverijen ervaren eveneens de gevolgen van juridische druk. Ondanks de bescherming die het in dienst zijn bij een grotere titel biedt, ervaren journalisten veel onuitgesproken zorgen over de dekking van juridische kosten als zij bijvoorbeeld met pensioen gaan of in de ziektewet zouden belanden.
Naast de financiële implicaties en de tijdsinvestering, blijkt uit het onderzoek dat de psychische impact op de individuele journalist onderschat wordt. Waar sommige hoofdredacteuren inschatten dat juridische druk op hun journalisten geen effect heeft gehad of dat zij ‘zich niet laten intimideren’, geven hun journalisten aan dat zij hier niet over durven te praten of dat deze gevolgen niet bespreekbaar zijn. Zeker in de meest ernstige zaken geven veel van hen aan dat dit hevige stress, angst en psychische belasting veroorzaakt. Journalisten geven ook aan dat ze het gevoel hebben er vaak alleen voor te staan en dat ze weinig solidariteit ervaren van collega's.
Thomas Bruning, algemeen secretaris bij de Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ), laat het volgende weten:
Wetgeving
De zwaarste, en meest zorgwekkende vorm van juridische druk zijn zogeheten SLAPPs: Strategic Lawsuits Against Public Participation. Deze rechtszaken worden vaak ingesteld door rijke en machtige actoren tegen journalisten, mensenrechtenverdedigers en maatschappelijke organisaties, met als voornaamste doel hen te intimideren, onder druk te zetten en hen het zwijgen op te leggen. De Europese Raad tekent deze week de langverwachte Europese richtlijn om journalisten en mensenrechtenverdedigers te beschermen tegen SLAPPs. Deze moet binnen twee jaar omgezet zijn in Nederlandse wetgeving.
Bergmans en De Zeeuw, de schrijvers van dit rapport, constateren dat huidige Nederlandse wetgeving onvoldoende bescherming biedt tegen SLAPP-zaken. Het Burgerlijk Wetboek voorziet in misbruik van procesrecht, maar dat biedt in de praktijk geen waarborg tegen SLAPPs. Zij bevelen dan ook aan om een speciale toevoeging te maken tegen misbruik van SLAPPs. De voorgestelde toevoeging is bedoeld om ervoor te zorgen dat dergelijke zaken sneller kunnen worden afgewezen door de rechtbank, waardoor de vrijheid van meningsuiting beter beschermd wordt.
Lees hier het volledige rapport:
Verantwoording rapport
Voor dit rapport hebben de twee auteurs, in dienst bij Free Press Unlimited, onderzoek gedaan naar de mate waarin juridische druk op de Nederlandse journalistiek voorkomt en wat de impact hiervan is. De onderzoeksbevindingen komen voort uit gesprekken met vijftig journalisten, hoofd- en eindredacteuren, media-advocaten, in-house juristen en vertegenwoordigers van de NVJ, de NDP, en Reporters Shield. Voor het rapport is daarnaast gebruikgemaakt van rechterlijke uitspraken, publieke documentatie en andere secundaire bronnen. Gezien de gevoeligheid van het onderwerp is ervoor gekozen om geen lijst met respondenten op te nemen. Zaken of quotes waarin media of journalisten bij naam genoemd worden, zijn vooraf aan geïnterviewden voorgelegd. Aan relevante eisende partijen die in deze zaken genoemd zijn is de gelegenheid geboden tot het geven van wederhoor. Daarbij is aan hen de concepttekst over de betreffende zaak gestuurd, met het verzoek om hier binnen twee werkdagen op te reageren (deze termijn is voor partijen die meer tijd nodig hadden verlengd met drie dagen). Vrijwel al de benaderde partijen hebben een reactie gestuurd. Deze reacties zijn verwerkt in dit rapport en enkele integrale reacties van deze partijen zijn hieronder terug te lezen:
