Onderzoeksjournalistiek: het ontmaskeren van de waarheid

Onderzoeksjournalisten kunnen veel teweeg brengen in een maatschappij. Er worden zelfs films gemaakt over de schandalen die journalistieke onderzoeken hebben blootgelegd. Denk aan het ontmaskeren van het grootschalige misbruik binnen de katholieke kerk, of de verhalen over corruptie, fraude en belastingontduiking die aan het licht werden gebracht in de Panama Papers.
 

Wat is onderzoeksjournalistiek?

Onderzoeksjournalisten analyseren informatie en doen diepgravend onderzoek om zo de waarheid boven tafel te halen, en misstanden aan het licht te brengen. Een onderzoeksjournalist kijkt kritisch naar de feiten. Daar is vaak een aanleiding voor, bijvoorbeeld doordat hij een tip krijgt van een klokkenluider binnen een bedrijf of overheidsinstelling. Of een onderzoeksjournalist stuit zelf op informatie die niet lijkt te kloppen en gaat daar vervolgens onderzoek naar doen.

Welke middelen gebruikt een onderzoeksjournalist?

Om te kunnen werken heeft een onderzoeksjournalist bovenal toegang tot informatie nodig. Daar zijn vaak wetten voor opgesteld. In Nederland geldt bijvoorbeeld de Wet openbaarheid van bestuur (Wob). Deze wet voorziet in het recht op Toegang tot Informatie, een mensenrecht. Als een onderzoeksjournalist een Wob-verzoek indient, kan hij of zij inzage krijgen in bijvoorbeeld beleidsstukken van een ministerie.
 

Toegang tot informatie is een mensenrecht

Helaas is het recht op Toegang tot Informatie niet in alle landen vanzelfsprekend. In veel landen zijn er geen wetten die hierin voorzien, of worden de wetten niet nageleefd, en daarmee het recht op Toegang tot Informatie genegeerd. Wanneer een journalist een verzoek indient om toegang tot informatie te krijgen, kan dat in een land met geen of beperkte persvrijheid leiden tot intimidatie en bedreigingen van, of geweld tegen, de journalist.

Het belang van bronbescherming voor onderzoeksjournalisten

Naast de wetten van openbaarheid van bestuur, zijn bronnen erg belangrijk voor een onderzoeksjournalist. Hier begint een onderzoek vaak mee. Bronbescherming is een belangrijk onderdeel van persvrijheid. In sommige situaties kunnen journalisten hun werk niet goed doen als ze niet vertrouwelijk met hun bronnen kunnen praten. De veiligheid van zowel de bron als de journalist kan in gevaar komen als de identiteit van de bron bekend wordt. Hoe beter de journalist de veiligheid van de bron kan waarborgen, hoe eerder een bron zich durft uit te spreken.
 

Wat Free Press Unlimited doet op het gebied van bronbescherming

Free Press Unlimited maakt zich sterk voor bronbescherming. Wij lobbyen en pleiten voor sterkere en betere wetten voor bronbescherming op nationaal, Europees en mondiaal niveau. Daarnaast hebben we media ondersteund om platforms op te richten waar klokkenluiders veilig en anoniem contact kunnen leggen en informatie kunnen delen met onderzoeksjournalisten. Een aantal voorbeelden van ons werk zijn:

• Publeaks Nederland
• IndonesiaLeaks
• Leaks.NG
• Lobby tegen de sleepwet

Het belang van onderzoeksjournalistiek voor de maatschappij

De autoriteiten nemen beslissingen of implementeren wetten die van invloed zijn op de samenleving. Daarom moet de samenleving de middelen hebben om hen verantwoordelijk te houden voor hun daden. Dit zorgt voor balans. Hetzelfde geldt voor bedrijven die zich schuldig kunnen maken aan bijvoorbeeld belastingontduiking en mensenrechtenschendingen. Onderzoeksjournalistiek is een effectieve manier om transparantie te vergroten en autoriteiten en bedrijven ter verantwoording te roepen. Via onderzoeksjournalistiek en kritische verslaggeving komen verhalen aan het licht die van belang zijn voor de samenleving.

Als burger heb je recht op betrouwbare informatie over maatregelen en besluiten van politici en regeringsleiders. Onderzoeksjournalistiek geeft duiding en biedt onafhankelijke en betrouwbare informatie zodat je als burger niet blind hoeft te varen op informatie waarvan je niet weet of het klopt.
 

Hoe wij onderzoeksjournalistiek bevorderen

Free Press Unlimited vindt dat onafhankelijke onderzoeksjournalistiek een voorwaarde is voor een open en democratische samenleving. Daarom zetten wij ons in voor professionele, kritische en onafhankelijke journalistiek. Met onze projecten ondersteunen we kritische en onafhankelijke reportages van lokale journalisten met als doel een medialandschap te creëren dat de vrijheid van meningsuiting bevordert. Dat doen wij bijvoorbeeld:

• Door wereldwijd onafhankelijke journalisten en mediaorganisaties te ondersteunen die zich bezighouden met onderzoeksjournalistiek. Zo ondersteunden we de productie van de ‘Prison for Profit’ documentaire, waarin een groep freelance journalisten de misstanden in de Zuid-Afrikaanse Mangaung privé gevangenis, gerund door een Britse multinational, blootlegt;
• Journalisten in Pakistan verslaan liever alleen het dagelijkse nieuws omdat ze vaak niet over de kennis of juiste uitrusting beschikken om onderzoeksrapportages te maken. Free Press Unlimited en Pakistan Press Foundation startten een project dat journalisten in Pakistan traint in hoe ze evenwichtige en objectieve onderzoeksrapportages maken;
• Met het project Money Trail richten we ons op het onthullen van financiële misstanden. In samenwerking met Finance Uncovered, Oxfam Novib en Journalismfund.eu biedt Money Trail ook beurzen aan (teams van) journalisten om grensoverschrijdende illegale geldstromen, belasting misbruik en corruptie in Afrika, Azië en Europa te onderzoeken. Een voorbeeld is het onderzoek dat aantoont hoe cocaïnehandel in Nederland, West-Afrika ten gronde richt.

Bedreiging van onderzoeksjournalisten

Helaas is het beroep van onderzoeksjournalist niet zonder gevaren. Onderzoeksjournalisten proberen boven tafel te krijgen wat andere, vaak machtige personen, juist verborgen willen houden. Dit zorgt ervoor dat onderzoeksjournalisten vaak bedreigd en geïntimideerd worden. Neem bijvoorbeeld Okke Ornstein, een Nederlandse onderzoeksjournalist die in Panama corruptie en frauduleuze praktijken onderzocht: “Ik werkte samen met een lokale journalist aan een verhaal over fraude waar regeringsleiders bij betrokken waren. Toen werden we op een gegeven moment achtervolgd en verschenen er mensen bij haar op kantoor die bedreigingen uitten.” Lees hier ons interview met Okke Ornstein over zijn ervaringen als onderzoeksjournalist.

 

Juridische dreiging

Veel onderzoeksjournalisten worden gearresteerd en vervolgd vanwege hun werk. In veel gevallen voeren machthebbers wetten door die het mogelijk maken om publicaties van journalisten strafbaar te maken; zelfs jaren na de verschijningsdatum. Een voorbeeld hiervan is de zaak tegen de Filipijnse journaliste Maria Ressa. In februari 2019 is zij gearresteerd voor smaad op basis van een artikel uit 2012, waarvoor ze toendertijd nog niet strafbaar kon worden gesteld. De autoriteiten voerden vervolgens een wetswijziging door vlak na de publicatie van het artikel. Nadat er in 2014 een typefout in het artikel gecorrigeerd werd, bestempelden de autoriteiten dit als herpublicatie, waarna ze Maria Ressa konden vervolgen. Inmiddels lopen er in totaal zes aanklachten gerelateerd aan haar journalistieke werk tegen haar, die bij elkaar opgeteld kunnen leiden tot 100 jaar celstraf.

Naast het invoeren en aanpassen van wetten, is het fenomeen SLAPP Suits ook een veelgebruikt middel om journalisten tegen te werken. Dit is een opeenstapeling van rechtszaken om journalisten zo te overweldigen en op hoge kosten te jagen. Een andere trend is Libel Tourism, oftewel ‘Smaad Toerisme’, waarbij er gebruik wordt gemaakt van het feit dat een online artikel wereldwijd gelezen kan worden waardoor de schrijver ervan ook wereldwijd aangeklaagd kan worden. Zo kan het voorkomen dat een journalist in meerdere landen zaken tegen zich heeft lopen. Het komt ook vaak voor dat geprobeerd wordt journalisten monddood te maken door hen vals te beschuldigen van strafbare feiten die niks met hun journalistieke werk te maken hebben. Een voorbeeld hiervan is de Marokkaanse journalist en activist Omar Radi, die is aangeklaagd voor verkrachting.

Al deze tactieken werken zelfcensuur in de hand, of zorgen ervoor dat journalisten stoppen met hun onderzoek. Als Free Press Unlimited zetten wij ons in om dat te voorkomen. Journalisten moeten rugdekking hebben en zo beschermd worden tegen vervolging.

Ondersteuning voor bedreigde journalisten

Via het Legal Defense Fund biedt Free Press Unlimited financiële ondersteuning voor juridische kosten aan journalisten en mediaorganisaties over de hele wereld. Wij helpen journalisten die aangeklaagd of gearresteerd worden, maar zich geen juridische hulp kunnen veroorloven. Op deze manier voorkomen we dat journalisten hun verdediging moeten staken en de consequenties van, vaak valse, beschuldigingen moeten accepteren. 

Daarnaast zetten wij ons in om als organisatie politieke druk uit te oefenen, vaak in samenwerking met andere organisaties. Zo zijn wij nu onderdeel van de #HoldTheLine coalitie, die zich inzet om de zaak van Maria Ressa internationaal onder de aandacht te brengen, en de Filipijnse regering ter verantwoording te roepen. We roepen hierin ook op om alle aanklachten tegen haar en haar nieuwsplatform Rappler te laten vallen omdat deze volgens ons allemaal politiek gemotiveerd zijn.

Ook al worden sommige journalisten ervan weerhouden om te schrijven, het verhaal zal daarmee niet verdwijnen. De waarheid moet altijd aan het licht komen. Wij blijven overheden wereldwijd oproepen om journalisten, hun bronnen en hun werk te beschermen.

Header photo: Franklin Rivera/Imágenes Libres.